Notícies sobre Ferran el Catòlic al Gran memorial de l’Arxiu reial de Barcelona (2)

Continuo la sèrie començada aquí sobre textos inèdits que l’historiador i arxiver Pere Miquel Carbonell va dedicar a la figura de Ferran II el Catòlic al Gran memorial de l’Arxiu reial de Barcelona (ACA, Cancelleria, memorial 49). Es tracta d’un segon conjunt de notícies biogràfiques sobre la família del rei –naixements i obituari de 1478 a 1516–, que ocupa els f. 30-31v del volum (f. XXXV-XXXVIIv de l’antiga numeració).

Carbonell hi amplia la informació sobre el príncep Joan, el fill dels Reis catòlics en qui tantes esperances s’havien posat, mort el 1497 abans de complir els 20 anys i tema d’elaborats plants d’humanistes àulics castellans i italians. L’arxiver incorpora al text l’episodi –que ja coneixia i ara se li confirma– del naixement “miraculós” del príncep, que lliga a la intercessió del beat Amadeu i la devoció de la reina Isabel pels franciscans, que anys a venir, amb Cisneros, tindran una gran influència a la cort.

Segueix una notícia sobre la mort d’Isabel el 1504 i les disposicions antisumptuàries del seu testament al voltant del funeral, un tema d’altra banda estimat per Carbonell. Continua amb les notícies sobre el casament del rei Ferran amb Germana de Foix, com a rúbrica de la pau amb França de 1505, que l’autor aprofita per fer un balanç de la seva recerca arxivística sobre la genealogia dels comtes de Foix i per incloure una carta reial en castellà anunciant el doble esdeveniment a les autoritats de la ciutat de Barcelona.

Finalment, el funeral de Ferran el 1516 recorda la participació del mateix Carbonell en les celebracions entre el grup d’oficials reials, una mostra més de la conjunció tan típica en l’autor d’elements autobiogràfics amb el relat de la dinastia a la qual lliga la promoció personal i familiar. Més endavant veurem com les exèquies reials seran motiu d’una nova sèrie de notícies del Gran memorial, tal com ho havien estat, el 1479, els últims dies i el funeral del pare del rei al De la malaltia, exèquies e sepultura de l’il·lustríssimo senyor don Joan.

Nativitates et obitus regum et reginarum ac eorum filiorum et filiarum (vide etiam infra, scilicet folio CIII). Ad futuram rei memoriam antiquitates diversas mihi, Petro Michaeli Carbonello, describere placuit, non hic, sed folio XXXVI. Veruntamen si quispiam cupiat scire specialia ac gesta regum Aragonum annotatione digna legat folio CCCCXCVI. Etiam ipsas antiquitates non hic comperies, sed eodem folio CCCCXCVI

Et licet superius scripserim ego quidem, Petrus Michael Carbonellus, regius archivarius, quod illustrissimus Ioannes, primogenitus Aragonum et Castellae, natus fuerit in civitate Hispali XXX die iunii anno Christi MºCCCCºLXXVIII, cuius natale fuit, ut astrologi referunt, in Cancro signo, existentibus Luna et Sole in medio coeli, sub quibus Luna et Sole Iuppiter existebat, conceptusque sub Libra signo, tamen quum nuper intellexerim huic principi ultra nomen Ioannem aliud in baptismo impositum fuisse segnis non fui (?) quo pacto nomen aliud sibi inditum fuerit hoc in loco scribere.

Serenissima et religiosissima atque praeclarissima Helisabet seu Isabel –totum est unum dicere Helisabet seu Isabel–, Hispaniae regina, quum absque prole mascula per multos annos extitisset, sanctosque viros peteret et oraret ut preces pro tali prole ex ea procreanda ad Dominum funderent, tandem precibus sanctissimi religiosi fratris Amedei, natione hispani, de Gallecia, ordinis sancti Francisci de observantia, Romae tunc degentis, ab omnipotenti Deo obtinuit ut filius ei masculus nasceretur, quod obtineri aliter non sperabatur, quum religiosus ille sanctissimus dixisset et magna cum fiducia ad praefatam dominam reginam scripsisset ut omnino fiduciam teneret se infra annum masculum filium parituram; volebat item Amedeus ipse quod tali filio genituro, ultra aliud nomen in sacro fonte imponendum, Franciscum nomine ad honorem sancti Francisci imponeret. Regina enim ipsa his verbis fidem habens, paulo post gravidaque facta, infra annum, ut ipse frater [A]medeus dixerat, gaudio magno filium peperit et nomina Francisci et Ioannis in baptismo ei imponi fecit. Veruntamen quum regiae personae non soleant nisi uno nomine appellari, ideo hic noster princeps non nominatur nisi Ioannes uno nomine, quamvis etiam beatus Franciscus, ut in eius Vita legitur, Ioannes in baptismo fuerit appellatus, sed postea hoc nomen Ioannem perdiderat eo quia a teneris annis in regno Franciae educatus erat, nam in puericia, et quum adolevit ac toto tempore vitae suae Franciscus nomine, quod vernacula lingua italica “francigenam” significat, appellatus est.

Obitus principis

Postremo, non absque grandi cordis amaritudine, nos omnes barcinonenses et caeteri lugeamus et contristemur quandoquidem Ioannem, principem Castellae et Aragonum memoratum, lues confecit apud civitatem Salamanticam, regni Castellae, die mercurii festo sancti Francisci, quarto mensis octobris anno Christi MºCCCCºLXXXXVII, Alexandro sexto pontifice maximo in cathedra summi piscatoris sedente. Vixit annis XIX, mensibus tribus diebusque quattuor. Cuius anima in pace requiescat.

Deinde die veneris XXVIIº octobris anno predicto MºCCCCXCVII inferiae pro anima prefati principis factae fuere per civitatem Barcinonam apud ecclesiam Barcinonae maxima cum pompa, ut est de more.

De obitu serenissimae dominae Helisabet, reginae Castelle, Aragonum, etc.

Praeterea illa serenissima et religiosissima ac sapientissima domina Helisabet, regina Castellae, Aragonum, etc., nostri caesaris et domini Ferrandi, nunc foeliciter regnantis, consors sive uxor, diem suum clausit extremum die martis XXVIº novembris anno Christi Mº quingentesimo quarto apud oppidum seu villam vulgo appellatam Madina del Campo, regni Castelle, ipso domino rege praesente et eam mori vidente. Erat quidem ipsa domina regina provectae aetatis, scilicet in sexagesimo aetatis suae anno. Condiditque testamentum et inter alia, ut audivi, corpus suum absque balsamo sepeliri iussit in ecclesia quam edificari fecerat in oppido seu villa vulgo dicta Sancta Crux, regni Granatae, quam villam ipsa et prefatus dominus rex, post habitam victoriam de dicto regno per sarracenos tanto tempore possesso et occupato quod memoria hominum in contrarium non existit, de novo fabricari fecerunt et nomen Sanctae Fidis eidem indiderunt. Et iussit suum corpus absque pompa sepeliri.

De exequiis eiusdem

Caeterum die veneris XXº decembris anno predicto Mº Dº quarto inferiae maxima cum pompa, ut est de more, pro anima praedictae dominae reginae apud sedem civitatis Barcinonae factae fuere per consiliarios eiusdem civitatis, qui ex aerario ipsius civitatis impensas tantae solennitatis et exequiarum persolverunt.

Matrimonium Ferrandi secundi prefati cum Germana, filia de mosse de Narbona. Qui rex Ferrandus, ob matrimonium praedictum per eum consumatum cum praefata Helisabet, regina Castellae, se pretitulavit regem Castellae; obitu autem secuto ipsius reginae, dimisit nomen regis Castellae et sumpsit nomen administratoris seu gubernatoris ipsius regni pro filia sua, uxor Philippi, archiduci[s] Austriae, ducis Burgundiae, que, secuto obitu ipsius ducis, facta extitit mentecapta

Ego quidem, Petrus Michael Carbonellus, regius archivarius et notarius publicus Barcinonae, certo sciens caesarem nostrum Ferrandum secundum matrimonium contraxisse cum filia scilicet comitis de Narbona, nomine Germana –qui comes Narbonae est filius comitis Fuxi et comitisse Elionoris, et ipse comes contraxit matrimonium cum sorore Ludovici, regis francorum, ex qua hanc Germanam procreavit; quae quidem Elionor fuit filia Joannis secundi, regis Aragonum, et eius coniugis reginae Blanchae, filiae Charoli, regis Navarrae; quae Blanca primo fuerat uxor Martini, regis Aragonum, et ita ista Germana est proneptis praedicti regis Joannis, filia predicti de mosse de Narbona et eius coniugis, sororis, ut predicitur, Lodovici, regis francorum, nunc foeliciter regnantis. Dicamus ergo vernacula lingua que aquesta Germana és neboda del dit rey de França e néta de la dita Elionor, la qual Elionor és filla del dit rey en Joan, e la qual Germana és filla del nebot del nostre rey en Ferrando, qui és mossé de Narbona, fill del dit comte de Foix e de la dita Elionor, filla del dit rey en Joan. Per ço lo papa en aquest matrimoni ha dispensat, car altrement no·s podia consumir. Hoc in codice tempus consumati huius matrimonii, quod fuit mense octobris anno a nativitate Domini Mº quingentesimo quinto, papa Julio secundo in cathedra piscatoris sedente, inscribere curavi, visa imprimis epistola prefati domini regis missa ad consiliarios huius urbis Barcinonae, cuius tenor sequitur in haec verba. Epigramma primo:

A los amados y fieles nuestros los conseyeros de la nuestra ciudat de Barcelona.

Secundo, quod in ipsa scriptum erat:

El rey.

Amados y fieles nuestros: Sabés que para servicio de Dios, nuestro senyor, e acrasentamento de la crestiandat, y para conservación de los regnos y senyorías de las coronas de Castilla y d’Aragón y bien asosego dellos, para quitar perpetuamente todas diferencias entre nos y ell rey de Francia, nuestro hermano, y entre Hespanya e Francia, s’es fetzo y asentado dendo pazes y aliança perpetuas entre nos y nuestros herederos y successores y los regnos y senyorías y súbditos de las coronas de Castilla y d’Aragón, de la una part, y del dicho rey de França, nuestro hermano, y al dalfín de França y sus herederos y successores y regno y senyoríes e súbditos suyos, de la otra, perpetuamente. Les quales pazes e aliança son con tales vinclos que jamás se fazeron tan stretxos entre Hespanya [y] Francia. E ell dicho rey de Francia los firmó e juró con muy gran solennidat y con pública y universal demonstración de alegría suya y dos súbditos, y asimismo se fizo a desposoria e casamiento entre nos e la senyora reyna donyo Germana, nuestro muy cara e muy amada e cara sposa, su sobrina, stando presentes a ello ell dicho rey e la reyna de Francia, nuest[r]os hermanos, faziendo todas les demonstrationes de plaser y alegría y contentamento que en semejante caso suelen fazer los padres por suos fiyos. Porque tal la tiena, acordamos dos los fase[r] a saber por el plaser sabemos resabiréys d’ello por todas las dichas respectas, y principalmente porque d’esto se sigue la pas y sosego de nuestros regnes, y porque con esto, mediante nuestro Senyor, staremos libre para maior poder entender en la prosecusión de la guerra que havemos enpeçado contra los moros de Áphrica, enemigos de nuestra sancta fe cathólica. Dada en la ciudat de Salamanca, a XXXI del mes de octobre anyo MDV. Yo el rey. Calcena, secretarius.

Postmodum die jovis VIº novembris, vigilia sancti Severi, episcopi Barcinonae, anno praedicto a nativitate Domini Mº quingentesimo quinto, jussu consiliariorum et Concilii centum juratorum civitatis Barcinonae, decretum pacis et matrimonii contentorum in praeinserta epistola fuit promulgatum, tibiis clangentibus per plateas et diversa loca civitatis memoratae. Deinde die sabbati VIIIº novembris anno praefato, quae modo praediximus, per ipsam civitatem tibicines ac tympanistae praeconio contenderunt, verumenimvero in ipso preconio addiderunt quod omnes de civitate tribus diebus proxime sequentibus, scilicet dominico, lune et martis, ab operibus mechanicis, servilibus et forensibus abstinerent atque gauderent cum tympanis, tibiis, organis et aliis musicorum generibus, facerentque luminaria quamplurima uti in similibus facere consuaverunt; necnon quod ipso die martis, festo sancti Martini, omnes de civitate qui adesse possent venirent ad ecclesiam ipsius civitatis pro sequenda solenni professione ab ipsa ecclesia recedente et iter arripiente per vicos et loca solita ipsius civitatis, sicuti progredi solet die festo Corporis Christi. Et sic cum maximo gaudio omnia facta extitere, Deo gratias.

De obitu religiosissimi et serenissimi domini Ferdinandi secundi, filii Joanis secundi, regis Aragonum

Prefatus religiosissimus rex Ferrandus seu Ferdinandus secundus mortem obiit die mercurii XXIII mensis januarii anno a nativitate Domini Mº quingentesimo sextodecimo, paulo post pulsationem undecimae horae post meridiem ipsius diei, apud villam seu locum de Madrigalego, qui locus est focorum LXXX, distans octo leucis a villa seu monasterio Beatae Mariae de Gadalupe, ordinis Sancti Hieronymi, sito [in] regn[o] Castell[ae]. Cuius anima in pace requiescat. Jacet in ecclesia Sanctae Crucis, regni Granatae, quam ipse in ips[…] erexit, edificavit ecclesiam post deditionem factam de ipso regno.

Memoria tene quod VIº mensis februarii anno a nativitate Domini MºDºXVIº consiliarii Barcinonae, habentes pro certo mortem predicti domini regis, cum eorum ministris, gramasiis lugubribus se vestierunt; idem deputati generalis Cataloniae cum auditoribus computorum et eorum ministris; idem omnes regii officiales et plerique barones, nobiles, milites, cives, domicelli, burgenses et vessali predicti domini regis, de scribis domini regis quasi omnes; ego vero, ut regius archivarius, vestivi gramasia lugubri die mercurii XIII mensis februarii anno predicto MDºXVIº, persoluta de bonis prefati domini regis.

De exequiis eiusdem domini regis Ferrandi secundi

Preterea die jovis XXIº mensis februarii anno a nativitate Domini Mº quingentesimo sextodecimo inferiae, ut est de more, maxima cum pompa pro anima praefati domini regis Ferdinandi –seu melius Ferrandi–, apud sedem huius urbis Barcinonae factae fuere per consiliarios eiusdem urbis, quae ex aerario eiusdem urbis impensas harum exequiarum et tantae solennitatis persolverunt.